Biểu hiện các giai đoạn của người nghiện ma túy khá đa dạng, thay đổi theo từng thời kỳ sử dụng. Từ lúc thử nghiệm đến lệ thuộc, các triệu chứng về tâm lý, hành vi và thể trạng biến đổi rõ rệt, giúp người thân cùng cộng đồng phát hiện, hỗ trợ và can thiệp hiệu quả nhằm hạn chế tác hại của ma túy.
1. Giới thiệu
Nghiện ma túy là quá trình tiến triển phức tạp xảy ra dần dần. Mỗi giai đoạn đều để lại những biểu hiện cụ thể, từ các thay đổi nhỏ trong sinh hoạt, tâm lý đến những biến dạng sâu sắc về nhận thức và sức khỏe. Hiểu rõ các biểu hiện này đóng vai trò then chốt để nhận diện, phòng ngừa và hỗ trợ người nghiện sớm thoát khỏi vòng kiểm soát của chất gây nghiện.
2. Giai Đoạn Thử Nghiệm
2.1. Biểu hiện thể chất và tâm lý ban đầu
Người trong giai đoạn thử nghiệm ma túy thường không có dấu hiệu rõ ràng. Đa số họ dùng vì tò mò, bị rủ rê hoặc để “thử cảm giác mạnh”. Lúc này, biểu hiện ngoài da hầu như không có, hoặc chỉ xuất hiện nhẹ như thay đổi thói quen ngủ nghỉ (thức khuya, ngủ ngày nhiều hơn), dễ cáu gắt hơn bình thường, đôi khi lơ là học tập, công việc. Tuy nhiên, sự đổi khác còn nằm ở nét mặt bất an, đôi lúc hưng phấn quá mức, cùng dấu hiệu giấu giếm, lén lút trong giao tiếp với người thân.
2.2.Biểu hiện hành vi
Thường bắt đầu thích tụ tập với các nhóm bạn mới lạ, hay về muộn, có xu hướng giảm dần mối quan tâm tới gia đình và các hoạt động lành mạnh. Nhiều trường hợp cố tình tránh né người thân, bịa lý do để rời khỏi nhà đúng giờ nhất định hoặc ngại giao tiếp.
3. Giai Đoạn Sử Dụng Thường Xuyên
3.1. Tâm lý thay đổi
Khi người dùng chuyển sang giai đoạn sử dụng thường xuyên, ma túy dần hình thành trong thói quen sống hàng ngày. Biểu hiện nổi bật ở đây là giảm hoạt động học tập, lao động; kết quả công việc, học tập sa sút nhanh. Họ trở nên bồn chồn, dễ bị kích động khi có ý kiến trái chiều, khả năng kiểm soát cảm xúc kém dần. Sự vui vẻ, yêu đời trước kia thay bằng nét mặt u uất, lo lắng và tăng hành vi nói dối hoặc chống đối.
3.2.Biểu hiện thể chất
Về mặt thể chất, cơ thể người sử dụng ma túy thường xuyên bắt đầu xuất hiện triệu chứng nhẹ như mệt mỏi, sút cân không lý do, ít chú trọng vệ sinh cá nhân. Da có thể nhợt nhạt, thiếu sức sống, đồng tử mắt có sự thay đổi (giãn hoặc co bất thường), mắt thâm quầng, mắt đỏ long lanh sau khi sử dụng.
4. Giai Đoạn Lạm Dụng
4.1.Rối loạn hành vi và cá tính
Trong giai đoạn này, người nghiện mất dần quyền kiểm soát sử dụng ma túy và chìm đắm trong việc tìm kiếm cảm giác hưng phấn. Biểu hiện về hành vi ngày càng rõ rệt: đàn đúm với nhóm bạn nghiện, liên tục xin tiền hoặc bán tài sản cá nhân, sẵn sàng làm mọi thứ để có tiền mua ma túy. Họ xa rời các giá trị đạo đức, dối trá, mưu mẹo, hành động bốc đồng hơn trước, thậm chí phạm pháp.
4.2.Tâm lý bất ổn
Người nghiện trong giai đoạn lạm dụng thường trải qua cảm giác tội lỗi, nhưng cũng rất dễ tự biện hộ, phủ nhận thực tế. Các biểu hiện như trầm cảm, lo âu, kích động, nóng nảy xuất hiện thường xuyên. Họ dễ dàng phá vỡ các mối quan hệ cá nhân, thu mình sống biệt lập, thích ở một mình hơn là giao tiếp xã hội.
4.3.Thể chất xuống cấp
Ở giai đoạn này, biểu hiện thể xác rõ rệt hơn: sụt cân nghiêm trọng, các vết trầy xước, vết kim hoặc dấu vết tổn thương da xuất hiện do thói quen dùng kim tiêm hoặc chà xát da vì ngứa ảo giác. Các bệnh nhiễm trùng da, nhiễm trùng cơ hội trở nên phổ biến; ngoài ra có thể còn xuất hiện triệu chứng loét miệng, sâu răng, tiêu hóa kém, đổ mồ hôi nhiều, mất ngủ kéo dài.
5. Giai Đoạn Lệ Thuộc Khi Ma Túy Điều Khiển Cơ Thể Và Tâm Trí
5.1. Hội chứng cai và sự áp đảo của thèm muốn
Ở giai đoạn lệ thuộc, bất cứ lúc nào không có ma túy, người nghiện sẽ xuất hiện hội chứng cai rất rõ: run rẩy, đau nhức cơ, ngáp vặt, buồn nôn, nóng lạnh thất thường, vã mồ hôi, rối loạn cảm giác, đồng tử dãn to, đau mỏi cơ khớp, tri giác mờ nhạt, mất ngủ kiệt sức. Đặc biệt, họ luôn trong trạng thái thèm thuốc tột cùng đến mức không kiểm soát nổi bản thân, lo lắng đến hoảng loạn.
5.2. Biểu hiện tâm thần
Người lệ thuộc ma túy sẽ suy sụp về tâm lý: tuyệt vọng, mất hết niềm tin, bi quan cùng cực. Họ vừa cảm thấy tội lỗi vừa có xu hướng phủ nhận mọi thứ, dễ bốc đồng, bạo lực hoặc tìm cách tự sát. Lúc này chức năng não bộ bị tổn thương nghiêm trọng, dễ bị hoang tưởng, ảo giác, loạn thần (đặc biệt đối với các loại ma túy tổng hợp hoặc ma túy đá).
5.3.Thay đổi thói quen sinh hoạt
Sống phụ thuộc hoàn toàn vào ma túy, người nghiện thay đổi hẳn lối sống: thức khuya ngủ ngày, lười vệ sinh cá nhân, ăn uống thất thường. Họ thường tìm nơi vắng vẻ, bừa bộn, ngại tiếp xúc, sợ nước lạnh hoặc tiếng ồn và hoàn toàn không còn khả năng duy trì các mối quan hệ xã hội bình thường.
6. Giai Đoạn Nghiện Hoàn Toàn
6.1.Sự xuống cấp toàn diện
Biểu hiện giai đoạn nghiện hoàn toàn là mọi hoạt động, ý nghĩ của người nghiện đều hướng đến việc tìm và sử dụng ma túy. Không còn bất kỳ khái niệm đạo đức, danh dự hay trách nhiệm gia đình, họ sẵn sàng dùng mọi thủ đoạn: ăn cắp, lừa đảo, thậm chí gây nguy hiểm cho chính mình và cộng đồng để có tiền sử dụng ma túy. Đây là giai đoạn dễ xảy ra các hậu quả bi thảm: nhiễm HIV/AIDS, viêm gan siêu vi, suy kiệt sức khỏe, trầm cảm sâu sắc hoặc loạn thần không hồi phục.
6.2.Hội chứng nghiện mãn tính
Trạng thái “bận tâm cưỡng bức” khiến người nghiện không làm được gì ngoài nghĩ đến ma túy, tái nghiện liên tục kể cả khi đã từng cai. Nhiều trường hợp có hành vi nguy hiểm, tự hủy hoại bản thân hoặc trở nên cực kỳ bạo lực, thiếu kiểm soát trước mọi tình huống xung quanh.
7.Biểu Hiện Giai Đoạn Cắt Cơn Và Hậu Cai Nghiện
7.1. Biểu hiện thể chất trong cắt cơn
Quá trình cắt cơn thường kéo dài nhiều ngày, khiến người nghiện trải qua cảm giác “đói thuốc” với biểu hiện thể chất điển hình: đau nhức, run rẩy, nổi da gà, vã mồ hôi, sốt nhẹ, mất ngủ triền miên, chuột rút, dị cảm, thậm chí có các hành động mất kiểm soát cơ thể.
7.2. Biểu hiện tâm lý hậu cai
Sau quá trình cắt cơn, người đã cai nghiện có thể rơi vào trạng thái “lạc quan tếu” (ảo tưởng đã dứt hẳn ma túy), nhưng rất dễ chuyển sang giai đoạn “bế tắc” vì trống trải, uể oải, thèm nhớ cảm giác cũ. Tâm lý hay thay đổi, dễ bi quan, mất tự tin, dễ bị bạn cũ lôi kéo hoặc tái nghiện nếu thiếu sự động viên, hỗ trợ từ gia đình và cộng đồng.
8.Tác Động Đối Với Cuộc Sống Và Gia Đình
8.1.Sức khỏe và tâm thần
Qua mỗi giai đoạn, sức khỏe người nghiện giảm sút nghiêm trọng: thể lực yếu kém, lở loét da, ngại ăn uống, các biến chứng thần kinh, tim mạch, tiêu hóa và thậm chí tử vong. Về tâm thần, họ vừa bị loạn thần, hoang tưởng vừa bị trầm cảm, mất định hướng xã hội hoàn toàn.
8.2. Ảnh hưởng xã hội và gia đình
Gia đình có người nghiện ma túy thường phải chịu nhiều khổ sở, bất ổn về kinh tế, tinh thần. Người nghiện đẩy gia đình vào cảnh tan vỡ, gây mất đoàn kết, ảnh hưởng đến môi trường sống chung và kéo theo nhiều vấn đề xã hội khác như trộm cắp, vi phạm pháp luật, bất ổn an ninh địa phương.
Kết luận
Các biểu hiện qua từng giai đoạn nghiện ma túy có giá trị lớn trong việc phát hiện sớm, phòng ngừa và hỗ trợ người nghiện. Để bảo vệ chính mình và người thân, cần chú trọng đến mọi thay đổi dù nhỏ nhất về tâm sinh lý, lối sống, thái độ của người xung quanh, đồng thời tích cực tìm kiếm sự giúp đỡ từ y tế, tư vấn tâm lý hoặc các tổ chức xã hội.